Bayat İlçesi 22

Derbent köyü düğünlerinde giyilen gelin kıyafeti.

Derbent köyü düğünlerinde kullanılan bakır su tasları.

BAYAT İLÇE KÖYLERİ

Akpınar • Aşağıçaybelen • Çukurkuyu • Derbent • Eskigömü • İmrallı • İnpınar • Kuzören • Mallıca • Muratkoru • Sağırlı • Yukarıçaybelen

BAYAT İLÇE TARİHİ YERLER

Tarihi Yerler

KURT İNİ : Bayat'ın üç kilometre kuzeyinde doğal bir mağaradır. İçinde dikitler - sarkıtlar, yarasalar ve birtakım hayvan kemikleri vardır. 25-30 m'den ötesine gidilememektedir.

AHALAR, KAVAK, ELİCEK, ÇAMDAĞI ve ASARCIK Örenleri :

Selçuklular'dan kalma köy yerleşme yerleridir. Haçlı ordularınca,yıkılıp yok edilmişlerdir. Özellikle AHALAR'da Selçuklu köy yapışı genel çizgileriyle ayaktadır.

KÜMBET : Osmanlı uç beyliği ile Bizanslılar'ın pazar yeridir.Yakın çevrelerinde hem hıristiyan, hem de müslüman gömütlükleri vardır

İNPAZARCIK : Frikyalılar'ın Midaus adlı kutsal yerleşme yeridir. Birçok mağaralar bir aradadır. Ne yazık ki, mağara kayaları yavaş yavaş erimektedir.

ASARKALE (SİDRE) : Bizanslılardan kalma din merkezi ya da metropolitlik olup üstünde bir manastır yıkıntısı ile bazı Bizans yapıtlarının kalıntıları bulunur. Doruktaki bir mağara ağzında Meryem Ana tablosundan renkli izler kalmıştır.

ELİCEK MAĞARASI : İçlerinde kaya-mezarlar, kimilerinin kapılarındaki yazılar dikkati çekmektedir.

KALAYLITAŞ : Bayat yaylasında, iki kaya arasından çıkan kaynak bir sudur. Bayatlılar, basında ilkbahar ve yaz aylarında piknik yaparlar. Suyunun içimi ve niteliği çok üstündür.

KÖRÖGLU BELİ: Ankara - izmir asfalt yolu üstünde giizel bir mesire velidir. Oturmak için yeter sayıda bankları ve her türlü arabayı koymaya özgü park yerleri vardır. Buradan Bayat vadisinin görünümü çok ilginçtir.

DEMİRLİ DEDE : Yatır'ın basında yüzlerce yıllık kalın gövdeli, görülmeğe değer bir ardıç ağacı vardır. Yolu oldukça sarptır.

YANIK İN : Karacaovası kuyusunun 200 m. doğusunda yüzlerce insan kemiğiyle dolu bir mağaradır, insan kemikleri sonradan davar sahiplerince, orasını ağıl olarak kullanmak amacıyla, yakınındaki başka mağaralara taşınmıştır.

EYSENLİK : Havası ve suları ünlü bir yayladır. Bir zamanlar iri bir çamın çatal olan kökleri arasından kaynak suyu fışkırırdı).

ÇATAL ÇEŞME : Kır çiçekleri, suları ve çam ağaçları yönünden görülmeye değer bir yerdir.

GERİZLER (SU KEMERLERİ) : Bayat'ın Germiyanoğulları Beyliğine bağlı olduğu dönemde yapıldığı sanılan iki suyolu kemeridir.

DARIYERİ : Osmanlı uç beyliğinin ilk yerleşme yeri olup gömütlükleri günümüze değin kalmıştır.

BAYAT İLÇE YEMEKLERİ

Yemeklerimiz

l — Bayatlıların Besinleri :

a) Yemekler: Tutmaç, yuvalak (köfte), çorba (tarhana, un. yoğurt, karın «işkembe» çorbaları), bulgur pilavı (etli, mercimekli,patatesli, haşhaşlı, mantarlı pilavlar), erişte (ev makarnası), mantı, arabaşı, böğrülce (fasulye), saç kebabı, toprak kebabı, kavurma,yağda yumurta, etli mürdümek (bezelye), çeşitli turşular, elli patates, göce, borana (kır sebzesi yemekleri : kızılbacak, sirken, yağ-

lıca «kır semizotu», ebegümeci).

b) Tatlı ve sütlüler: Alacaş (aşure), höşmerim, kaymak, bulama, süt, yoğurt, pekmezli yoğurt, pekmez, un helvası, çiy peynir, tulum peyniri, çökelek, sütlaç, muhallebi, pevlize, ayran, iiziim erik - kaysı - elma - armut hoşafları.

c) Ekmek ve çörek Türleri : Şepil (yufka), bezdirme (pide),bazlama (kalın pide), somun, hodala (iri somun), hamırsız (mayasız ekmek), gömbe (kızgın külde pişirilmiş ekmek), ebici (çocuk dilinde ekmek), güççük (çocuğa göre yapılmış ekmek), katmer-(gözleme), börek, çörek, haşkaşlı ekmek, lokul, bükme, külçe, tapıl (arpa ekmeği).

ç) Yenen Kır Otları : Acı güneği, karlankavuk, yemlik, kazayağı, kır teresi, ekşimen (küçük kuzu kulağı), kuzu kulağı, keçi kaymağı, purç (ökse otu), kediyen kökü, bürçelek kökü, akçiğdem kökü, sançiğdem kökü, deve tabanı, afyon filizi, kır sarımsağı.

d) Kuru Yemişler: kaglar «gaglar» (tüm meyve kurulan).kavurga (buğday kavurması), gölle (buğday haşlaması), leblebi,iğde, kavut (şekerli kavurga unu).

e) Bitkilerden elde edilen sakızlar : Çam sakızı, çıtlık sakızı,bozkoyun sakızı.

2 — Yer ve Bitki Adları :

a) Yer Adları : Aktepe, Kara - Güne, Tekesir, Manasır, Akkaya, Topraklık, Kuyubaşı, Batar-Çıkar, Karacaovası (Karaycovası),Elicek, Beldibi, Karain, Kızılin, Geçeği, Kavak, Demirli, Kazankaya, Kapaklı, Sarnıç, Taşliyurt, Yeniköy, Eskiyurt, Akçatepe, Hanardı, Balıkkaya, Kümbet, Çamurluk, Çayırcık, Yukarıköy, Karatepe, Küklüyol (Kral Yolu), Yongalı Gediği, Sambacı (Çambaşı),Topşanı, Yalmzçam, Kirüstü, Alanlarla, Değirmenderesi, Sekkaşı,

Dedekıranı, Darıyeri, Malkazığı, Çal, Çalca, Beydağı, Eyerli, Asarkale, Derindere, Ağındağı, Çüğürlü, Çıllıküzü, Çıtlıdere, Eysenlik, Osmanpınarı, Çatalçeşme, Kalaylıtas, Göğboyu, Çanacık, İnpazarcık, Çııllacık, Satçı - alanı, Çukurpara, Ulakmezarı, Karaçamur,

Ahalar, Gerizderesi, Topardıç, Değirmenözü, At - izi, Köroğlu, Tuzla, Taşlıkderesi, Çubukiçi, Gölcük, Belencik, Belen.

b) Bitki Adları: Yavşan, keçi kaymağı, sirken, kızılbacak,yağlıca, ekşimen, acımık, yavruağzı, kediyen, karlankavuk, acıgüneği, çıtlık, geven, cl'ek, çömlekotu, ayıgülü, kangal, çakırdikeni,kenger, pıtrak, yelkovan dikeni, sığırkuyruğu, ayrık-otu, kazayağı, tere, bozkoyun, bürçelek, devetabanı, şapla, eğecen (eğrilcen), yemlik, akçiğdem, sarıçiğdem, üksüzoğlan (güzçiğdemi), tuzak (içi tozlaşan yararsız mantar), göbelen (toprak içi mantarı), çayır mantarı, üzerlik, çörtük, yaban sarımsağı.

BAYAT İLÇE KÜLTÜR ÖRNEKLERİ

BAYAT İLÇE MANİLER

Maniler :

Köprünün altı çiçek

Bu çiçek biçilecek

Vay benim güzel ömrüm

Kötüyünen geçecek.

Dereler çağlar oldu

Gözlerim ağlar oldu

Bir güzele vuruldum

Meskenim dağlar oldu.

Şu dağlar olmasaydı

Efeği solmasaydı

Ölüm Allahın emri

Ayrılık olmasaydı.

Bu dere derin oldu

Gölgesi serin oldu

Benim sevdiğim güzel

Ellere gelin oldu.

Şu dağlar ulu dağlar

Al giymez kara bağlar

Ağlarsa .inam ağlar

Gerisi yalan ağlar.

Mor koyun meler gelir

Dağları deler gelir

Yalnız yatan kızların

Aklına neler gelir.

Çeşme başı su başı

Severim kara kaşı

Kötüyünen bal yeme

Güzelinen taş taşı.

BAYAT İ,LÇE AĞITLAR

Ağıtlar :

(Köyünde ilk toprak yasasını uyguladığı için vıırulup öldürülen Akpınar Muhtarı Mehmet Taşaoğlan Ağıdı)

Al atma binmiş de parlar üzengi

Sağ yanı kılıçlı sol yanı süngü

Yoğudu dünyada kardeşimin dengi

Kardeşim düşmanlar yedi mi seni?

Şafaklar söktü de tan yerleri ışıdı

Ateşler yakayım ak ellerin üşüdü

Taşoğlan kardaşım bu yerlerde baş idi

Kardeşim düşmanlar yedi mi seni?

Al atın çayırda çakılı kaldı

Nazlı yavruların boynu bükülü kaldı

Ah zalimler seni elimizden aldı

Kardeşim düşmanlar yedi mi seni?

— Akpınarlı Suna Kökten —

(Şerife Aydın'ın, Kurtuluş Savaşı - Eskişehir Muharebelerinde şehit olan kardeşi Ali Osman için söylediği ağıt)

Şafak söktü tan yerleri atıyor

Tiren gelmiş acı acı ötüyor

Kardeşim şehit olmuş nerde yatıyor

Ak elleri kızıl kana batıyor.

İlkbaharda her çiçekler bezeri

Sonbaharda döker yaprak gazeli

Kardeşim şehit olmuş nerde mezarı

Felek beni tasa çaldı neyleyim.

Felek sille vurdu ben oldum sersem

İyi olmaz dediler her kime sorsam

Varsam da hekime muayene olsam

iyi olmadık derdi hekim neylesin.

Ben gurbeti geze geze yoruldum

Evci altın idim şimdi pul oldum

Değer bilmez kötülere kul oldum

Felek beni tasa çaldı neyleyim.

Kanatlarım yoktur çırpınıp uçmaya

Dizlerim tutmuyor karlı dağlar aşmaya

Ellerim ermedi helallaşmaya

Felek beni tasa çaldı neyleyim.

—Şerife (Şehri) Aydın

BAYAT İLÇE TÜRKÜLER

3 — Türküler :

Yüce dağ basında bir top kar idim

Yağmur yağdı güneş vurdu eridim

Evvel yarin sevgilisi ben idim

Şimdi uzaklardan bakan ben oldum.

Evimizin önü iğde değil mi

iğdenin dalları yerde değil mi

Ben o yari arar iken yitirdim

Aman arkadaşlar burda değil mi?

Aşağıdan gelir gelinin göçü

Gelin mi etmişler canımın içi

Beş sene sakladım verdiğin saçı

Belki şu güzelin gönlü olur diye.

— 2 ~

Yüce dağ basında nane de böğrülce

Hamamdan geliyor gelin görümce

Aklımı aldırdım yari görünce

Satma portakalı kar olmayınca

Durma buralarda yar olmayınca.

Yüce dağ basında kar kucak kucak

Yarimin belinde savatlı bıçak

Ellerin yarinden benimki koçak

Satma portakalı kar olmayınca

Durma buralarda yar olmayınca.

Kına Gecesi Türküsü

Çattılar kazan taşım

Düzdüler gelin basını

Kız eşim kınan kullu olsun

Bunda cinliğin tatlı olsun.

Kınayı karılır tasta

Oğlan evi pek havasta

Kız anası kara yasta

Kız eşim kınan kutlu olsun

Evinde ağzın tatlı olsun.

Çorabımı ördünüz mü

Ben gidiyon gördünüz mü

Ben gidince ananı babam

Kıymetim! bildiniz mi?

Kız eşim kınan kutlu olsun

Evinde ağzın tatlı olsun.

Biner atın iyisine

Gider yolun kıyısına

Çağırın kızın dayısma

Kız dayısız gelin olmaz

Olsa bile ata binmez.

Kız kınan kutlu olsun

Evinde ağzın tatlı olsun.

Biner alın incesine

Gider yolun koncasına

Çağırın kızın amcasına

Kız amcasız gelin olmaz

Olsa bile ata binmez.

Kız eşim kınan kutlu olsun

Evinde ağzın tatlı olsun.

Ekmek pişirdim saçta

Esvap yudum kara taşta

Kız eşim kınan kutlu olsun

Orda dirliğin tatlı olsun.

Babam pazara vardı mı

Alım yeşilim aldı mı

Şu da kızıma dedi mi

Kız eşim kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Anamın kirli yorganı

Uykusu tatlı yorganı

Ellerin cici yorganı

Kız anam kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Gül ağacı budamışlar

Gülü koygun koksun diye

Kızı anadan ayırmışlar

Yaban ele gitsin diye

Kız eşim kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Bakırınım kulpu gümüş

Doldurmuş sekiye koymuş

Kız anadan ayrı düşmüş

Kız anam kınan kutlu olsun

Orada dirliğin tatlı olsun.

Şu tepenin öte yüzü

Sandım arpa burçak imiş

Kız anadan ayni maşı

Yalan sandım gerçek imiş.

Kız anam kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Kayınnam sandığa varsa

Sandık vursa başın yarsa

Kumaş fistan bana kalsa

Ben giyinsem oğlu baksa

Kız anam kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Kütük dibi karıncalı

Yanı çifte görümceli

Kız anadan eğrilceli

Kız eşim kınan kutlu olsun

Orada ağzın tatlı olsun.

Alı da var moru da var

Çarşı çarşı yolu da var

Bir çelebi yari de var

Kız eşim kınan kutlu olsun

Bundı dirliğin tatlı olsun

DUALAR - İLENÇLER - BİLMECELER - AĞAÇLAR - ENGEBE ADLARI

BAYAT İLÇE DUALAR

a) Dualar:

Allah ne muradın varsa versin — Tanrı insanı avan kötülüğünden saklasın - Gadanı alayım yavrum — Sular gibi ömrün çok olsun — Tanrı kimsenin yolunu yolsuza çattırmasın — Elinden tutanın çok olsun — Su meliki (Suna) gibi ol — Ellerin dert görmesin — Tanrı kimseyi el eline baktırmasın — Tanrı'dan üç gün ya-

tak dördüncü gün toprak dilerim — Tanrı insanı uguz (oğuz) kullarından etsin — insana dar gününde ya Hızır, ya da sıngar (yandaş, hısım - akraba) yetişsin — Yanbastı ile yılık gözlünün alına gelmeyesin.

b) İlençler:

At izinden atlayasın, cuma günü çatır çatır çatlayasın — Ölüşü kandilli — Salın (tabutun) burulu burulu gitsin — Huyunu teneşir (ölü yıkama yeri) paklasın — Gök gözün kara yerlere gelsin — Sürüm sürüm sürün de dinden tutanın olmasın — Sürütmelik yapanla köpeklik yapanın ölümü çark evinde olsun — Herkes elliğini bulsun — Kovcu ile yıvgacının yaptıkları bacağına dolaşsın —Temiz, adı lekeleyenlerin yüzleri kara gelsin — Ev yıkanın ocağı kör kalsın — Ara bozanın, Tanrı belasını versin — Dişeyliyi baştan çıkaran kabirinde yatmasın — Hayınlık yapanla hak yiyen, botum hotum hortlasın — Yalan kıranın ağzı eğrilsin — Mala zivan veren ziyan görsün.

BAYAT İLÇE BİLMECELERİ

c) Bilmeceler:

Gündüz et didekler (gagalar) gece duvar bekler (öğendere) — Bir çuval çocuğum var hep burnu eğri (Nohut) — Uzun kuyu gümbür suyu (Tüfek) — Sarıdır sarkar düşerim diye korkar (Ayva) —Damarı var kanı yok soluğu var canı yok (Körük) — Yük üstünde

yanın gömbe (Ay) — Yer altında yağlı kayış (Yılan) — Ben giderim o tingilder (Sakal) — Yedi delikli tokmak bunu bilmeyen ahmak (Baş) — Çarşıda olmaz yağlığa (mendile) girmez, ondan tatlı bir şey olmaz (Uyku) — Bir kuyum var hep içine hep içine (Kulak) — Sıra sıra söğütler birbirini öğütler (Diş) — Küçücük mezar dünyayı gezer (Göz).

ç) Bayat çevresindeki ağaçlar :

Ardıç, pinar, alıç, dağ eriği, ekşi elma, gercelik, pelit, palamut, malyar, kabağaç. kavak, söğüt, çam, ahlat, ılgın, iğde, badarız (çalılık), vişne, elma, armut, kayısı, çöğür (dikenli bodur ağaç).

d) Engebe adları:

Belen, çal, yamaç, kobran, öz (küçük vadi), koyak (vadi), aşırt (dağardı), çığra (patika, keçi yolu), yayla, ova, batar-çıkar, kıranı (tepecik), kepir (kalker).